RH
Este es el símbolo que utilizamos para representar otro sonido característico del p’urhepecha. Su pronunciación es un poco diferente a la r del español, ya que se hace colocando la punta de la lengua
sobre el paladar, como por ejemplo en:
Diferencia
de: arhani:
comer (en general)
t’ireni:
alimentarse
Por
último, presentamos una sexta vocal en el sistema de sonidos del p’urhepecha,
Representada por ϊ. Esta se pronuncia aproximadamente poniendo la lengua como para
hacer una u pero extendiendo los labios, sin embargo, esta generalmente va precedida
de las consonantes s,ts, y ts’. Así encontramos en las palabras como:
Sicuani: embrujar
Tsïtsïki: flor
Ts’ïma ellos
o ellas
Con estos elementos básicos pueden formarse las raíces y las desinencias como se nombraban anteriormente o morfemas
si seguimos la terminología moderna.
Estas raíces y desinencias o morfemas nos permiten construir sílabas y consecuentemente, palabras diversas y precisamente
para conocer el significado y para poder reconocer las familias de palabras o derivación lexica, necesitamos poder dividir
cada una de esas palabras en las sílabas que las forman.
Así, el patrón silábico del p’urhepecha, o sea los tipos de la silaba con los que se forman las palabras, son
los siguientes: (C significa consonante y V significa vocal).
V
a.ku.ni
VV ua.xan.tsïkua*
VC
an.di
CV a.ku.ni
CVC ua.xan.tsïkua
CVV ja.roa.ta.ni
CCV men.tku
CCVV ua.xan.tsïkua
CVC men.tku
Debemos recordar que tanto ch, como ts y rh representan un solo sonido y no una agrupación consonántica.
*El patron vv que aquí se ofrece, se acepta porque existe la tradición
de escribir así; pero lingüísticamente
es posible considerado como cv, ya que los sonidos representados con u y con i pueden ser interpretados como w e y respectivamente.
EJERCICIOS
Ejercicios de pronunciación de las letras del alfabeto p’urhepecha actual van al
principio de una palabra, ya que en el idioma p’urhepecha existen letras que jamás se usan al inicio de ella, como es
el caso de las letras siguientes: b, d, g, i, h, rh, ï.
Algunas de estas se usan al principio de una palabra solamente cuando es un prestamo de
otras lenguas; generalmente donde más aparecen es en los nombres propios de las personas.
A
a…………………………………………come
(imp. del verbo comer)
arhani……………………………………comer
achati……………………………………señor
akua……………………………………..alimento
akamba………………………………….maguey
akuitsï…………………………………...serpiente
akumarha………………………………..sardina
amatsï……………………………………tejón
ambakiti…………………………………bueno
(calidad)
ambe…………………………………….que
andi?.........................................................¿por que?
Ansitani…………………………………jalar
Apopu…………………………………...chayote
Auanda………………………………….cielo
Auani……………………………………conejo
CH
Charakua………………………………..bebe
Chatani………………………………….clavar
Cheni……………………………………asustar
Cherani………………………………….asustarse
Chiti……………………………………..tuyo
Changarini………………………………tener
miedo
Choperi………………………………….duro
Churhipu………………………………..caldo
Churikua………………………………...noche
Churini………………………………….anochecer
CH’
Ch’amani………………………………...desbaratar
Ch’anani…………………………………jugar
Ch’anakua……………………………….juego
Ch’anantskua……………………………carnaval
Ch’arhaki………………………………..grava
Ch’auani……………………………….despencar
Ch’atani………………………………..machucar,
aplastar
Ch’erapiti………………………………aspero,
rasposo
Ch’urhujkuni…………………………..picarse
la mano
Ch’urhuni……………………………...picar
E
Echeri………………………………….tierra
Eianguni……………………………….avisar,
comunicar
Ejpu……………………………………cabeza
Enandi…………………………………guayaba
Erandini……………………………….amanecer
Eratsini………………………………...pensar,
razonar
Erokani………………………………...esperar
Eroksï………………………………….comal
Eskua…………………………………..ojo
Exeni…………………………………..ver
I
i………………………………………..este
(pronombre demostrativo)
iamindu………………………………..todo
iasï……………………………………..hoy
iauani…………………………………..lejos
iauarhi………………………………….metate
ikarani………………………………….plantar
ima……………………………………..el,
ella, aquel, aquella
inchani…………………………………entrar
inde……………………………………..ese
(pronombre demostrativo)
intskuni…………………………………dar
irhini……………………………………enrollar
iumu…………………………………….cinco
ixu………………………………………aquí
J
Jajki……………………………………..mano
Jamani…………………………………..cocer
alimentos
Jamani…………………………………..andar
Jarhani………………………………….estar,
haber, existir
Ji………………………………………...yo
Juani…………………………………….traer
Juata…………………………………….cerro
Jukani…………………………………...tener
K
Ka……………………………………….y
Kakani…………………………………..quebrar
ollas
Kakatsï………………………………….papagayo
Kamata………………………………….atole
Kanakua…………………………………corona
Kani?.........................................................¿cuando?
Karáni…………………………………...escribir
Kárani…………………………………...volar
Karicha………………………………….oveja
Kuini……………………………………pájaro
K’
K’amarani……………………………….terminar
K’amukua……………………………….cántaro
K’ani…………………………………….hoja
de maíz
K’ekua…………………………………...chocolate
K’uaki……………………………………cuervo
K’uinchini………………………………..hacer
fiesta
K’uinchikua………………………………fiesta
K’uini……………………………………..dormir
K’umanda…………………………………sombra
K’umanchikua…………………………….hogar
M
Marhisï……………………………………zapote
prieto
Matakuni………………………………….pegar
Materu…………………………………….otro
Meiamuni…………………………………pagar
Miantani………………………………….recordar
Miiuni…………………………………….contar,
saber o conocer un lugar
Mitani…………………………………….abrir
Mitini…………………………………….saber,
conocer
Mojtakuni………………………………...cambiar
Mondani………………………………….vaciar
N
Na?.............................................................¿cómo?
Naki?………………………………...¿cuál?
Namuni?.................................................¿cuántos?
Nanaka…………………………………niña,
muchacha
Nandi…………………………………..madre
Nani?......................................................¿dónde?
Ne……………………………………………..¿quien?
Nirani…………………………………………ir
Nitamani…………………………………….pasar
No……………………………………………..no
O
Ojchakuni………………………………......tapar,
cubrir
Ojkutani……………………………………….estorbar
Omikua………………………………………..isla
Ongani…………………………………………encerrar
Ongarhini…………………………………….cubrirse
la cara
Oparhakua…………………………………..tejado
Opchani……………………………………….enroquecer
Orhekuarheni……………………………….cubrirse
todo el cuerpo
Orhepani……………………………………..adelantarse
Orheta…………………………………………antes,
primero
P
Pani……………………………………………..llevar
Pare……………………………………………..nopal
Patani…………………………………………..apagar
Piani…………………………………………….comprar
Pirani……………………………………………matita
de maíz
Pireni……………………………………………cantar
Pirekua…………………………………………canción
Piruakua……………………………………….hilo
Purhu…………………………………………..calabazas
Putsuti………………………………………….anis
P’
P’ameni…………………………………………doler
P’arhani………………………………………..torcer
P’atamu………………………………………..carrizo
P’imu…………………………………………….palma
corriente
P’ikukua………………………………………..aguja
P’ikuni…………………………………………..cortar
P’irani……………………………………………recibir
P’omani…………………………………………meter
las manos en algún líquido
P’umu……………………………………………palma
fina
S
Sanderu……………………………………….más
de cantidad
Sani…………………………………………….poco,
algo
Sapi…………………………………………….chico,
pequeño
Seneta…………………………………………tuetano
Sesi…………………………………………….bien
Sesikua…………………………………………permiso
Sontku…………………………………………pronto,
rápido
Sunduri……………………………………….espeso
Sununda………………………………………lana
Sutupu…………………………………………morral
T
Tamakua…………………………………….grasa
Tanimu………………………………………tres
Tarheni………………………………………arar
Tarheta……………………………………..milpa
Tekua………………………………………..miel,
dulce
Temba………………………………………esposa
Teni………………………………………….olote
Tikuni……………………………………….lagartijo
Tumbi……………………………………….joven
Tumina……………………………………..dinero
T’
T’amu……………………………………….cuatro
T’arhechu………………………………….gallo
T’arhepiti…………………………………..anciano
T’arhesï……………………………………..idolo
T’epani………………………………………regar
T’ïkatsï………………………………………chilacayote
T’irekua…………………………………….alimento
T’upuri……………………………………..polvo
T’urhani……………………………………jilotear
TS
Tsandeni………………………………….hacer
sol
Tsakapu…………………………………..piedra
Tsangarhini……………………………..soñar
Tsikani…………………………………….doblar
Tsikata…………………………………….gallina
Tsipini……………………………………..alegrarse
Tsipikua…………………………………..alegría
Tsiri…………………………………………pulga
Tsïpani………………………………………florecer
TS’
Ts’ame………………………………………coyote
macho
Ts’auapiti………………………………….delgado
Ts’ejkuni…………………………………..probar
Ts’emuni…………………………………..probar
alimentos
Ts’eritani…………………………………..medir
Ts’inapu……………………………………obsidiana
Ts’irani…………………………………….tener
frío
Ts’irakua………………………………….lombríz
Ts’uanda………………………………….vapor
U
Ueráni……………………………………..llorar
Uerani……………………………………..salir
Uichu……………………………………….perro
Uni………………………………………….hacer,
hueso
Úrani……………………………………….usar
Uri………………………………………….constructor
Urhani…………………………………….jícara
Urhi………………………………………..nariz
Urhuni…………………………………….moler
Utasï……………………………………….aún,
todavía
X
Xamasï……………………………………nucleo
de maguey
Xanini…………………………………….mazorca
de maíz
Xanamu………………………………….piedra
pómez, (piedra volcánica)
Xarakata…………………………………hoja
de la mazorca
Xarhiani………………………………….nadar
Xangarhu……………………………….calle
Xarhini…………………………………..temprano
Xatini……………………………………..tarde
Xaxakua…………………………………chicle
Xasï……………………………………….despues
Xaxani……………………………………masticar
Xengua………………………………….cereza
Xepikua…………………………………flojera
Xepiti…………………………………….flojo
Xerekua…………………………………nido
Xumu…………………………………….neblina,
nube
Xunganda………………………………trementina
Xungapiti……………………………….verde
Xuxungasï…………………………….verdoso
UNIDAD 2
Un sabádo por la
mañana, en un pueblo de la sierra, se encuentran Tsïtsïki, una hermosa muchacha y un joven recien llegado a la comunidad.
Irepani:………………………Najtsï
erandsïki?
Tsïtsïki:……………………...Sesi
ka cha?
Ire……………………………..Sesi,
diosï meiamu
Tsï……………………………..Nanijtsï
anapuesïki cha?
Ire……………………………..Ji………..anapuesïka,
ka cha?
Tsï…………………………….Ji………..anapuesïka,
ka najtsï arhingasïni?
Ire……………………………..Ji
arhingasïnga Irepani ka cha?
Tsï……………………………..Ji
arhingasïnga Tsïtsïki ka najtsï xani jatirisïki ia?
Ire……………………………..Ji
jatirisïka ia……………..uexurhini, anchikuarhisïnijstï
ojtsï jurhenguarhisïnijtsï?
Tsï…………………………….Ji
anchikuarhisïnga, ka cha?
Ire……………………………..Jijtuni
anchikuarhisïnga.
Tsï…………………………….Tekantaje
nintasïnga ia, na jatinisïki ia?
Ire……………………………..Kuimu
atakuarhuesti ia, eroka je sani, uachi exejperani pauani?
Tsï…………………………….Jo
exejperantaakachi inchatirhu kuimu atakuarhu.
Ire…………………………….Sesi
jarhasti, pauani menderu ia.
Tsï……………………………Iachka
pauani menderu ia.
CONTENIDO DE LA UNIDAD 2
A)
SALUDOS:
Najtsï erandisïki…………buenos dias,
¿cómo amaneció?
Sesi………………………bien
Pauani jamberi…………..hasta mañana.
B)
EXPRESIONES INTERROGATIVAS:
Nanijtsï anapuesïka cha?................¿de dónde es
usted?
Najtsï arhingasïni cha?...................¿cómo se llama
usted?
Najtsï xani jatirisïki ia?..................¿cuántos
años tiene?
Anchikuarisïnjtsï ojtsï jurhenguarhisïni?......¿trabaja
o estudia?
Uachi exejperani pauani?......................¿podemos
vernos mañana?
Na jatiniski ia?.....................................¿que
horas son?
C)
EXPRESIONES AFIRMATIVAS:
Ji…anapuesïka……………………..yo
soy de…………………..
Ji arhingasïnga……………………yo
me llamo
Ji anchikuarhisïnga……………..yo
trabajo……………
Jijtuni anchikuarhisïnga……….yo tambien
trabajo.
Nintasïnga ia………………………ya
me voy
Jo exejperantokachi kuimu atakuarhu inchatirhu……si,
nos vemos a las 6 de la tarde.
Kuimu atakuarhuesti ia inchatirhu….son las seis
dela tarde.
D) PRONOMBRES
PERSONALES:
Ji………………………….yo
Cha………………………usted
Jucha……………………nosostros
E)
VERBOS:
Jindeni...................................ser
jarhani....................................estar, haber,
existir
jatsini......................................tener
anchikuarhini..........................trabajar
jurhenguarhini........................estudiar, aprender
arhingani................................llamarse
exeni......................................ver
exejperantani.............................volver a verse
tekantani....................................disculparse,
perdonar
3.
GRAMATICA
A)-En p’urhepecha existen
dos formas de saludar: una que es respetuosa y que usa cuando se dirige uno a personas extrañas al grupo o a personas de mayor
edad; y la otra que se utiliza entre personas de la misma edad o con la que se tiene mayor familiaridad.
Los saludos y despedidas son los siguientes
FORMA
RESPETUOSA:
najtsï erandiski..........................buenos dias
¿cómo amaneció?
najtsï chuskusïki.......................buenas tardes
najtsï chuskusïki.......................buenas noches
esïkajtsï
sesi k’uiaka................que duerma bien
esïkajtsï sesi mintsikurhiaka....que
descance bien
FORMA DE CONFIANZA
nari erandisïkiri........................buenos
dias ¿cómo amaneciste?
nari chuskusïkiri.......................buenas
tardes
nari chuskusïkiri.......................buenas
noches
esïkari sesi k’uiakari..................que
duermas bien
esïkari sesi mintsikuarhiakari...que
descances bien
Existen formas de despedida
que pueden ser usadas con cualquier persona y son:
pauani jamberi.........................hasta
mañana
pauani menderu ia...................hasta
mañana
menderu ia...............................hasta
luego
exejperantokachi.....................nos
vemos
nindere ia.................................adiós
nipa ia.......................................ya
me voy
B) PRONOMBRES
los pronombres en p’urhépecha
son los siguientes:
ji.....................yo
jucha.................nosotros (as)
t’u..................tú
ts’ïma/imecha................ellos(as)
La forma cha se utiliza tambien en forma respetuosa con signifcado de usted.
C)VERBOS
Los verbos se enuncian en infinito con el sufijo ni, por ejemplo
anchikuarhini : trabajar, exeni :ver.
El tiempo presente de
los verbos regulares en el modo indicativo, se forma suprimiendo el sufijo ni del infinitivo y agregando a la
raíz la terminación sïnga a la primera y segunda persona del singular y del plural y la terminación
sïndi a las terceras personas, ejemplo:
Ji..............................anchikuarhisïnga................................exesïnga
T’u...........................anchikuarhisïnga................................exesïnga
Ima..........................anchikuarhisïndi................................exesïndi
Jucha.......................anchikuarhisïnga................................exesïnga
Cha..........................anchikuarhisïnga...............................exesïnga
Ts’ïma, imecha.......anchikuarhisïndi................................exesïndi
El presente de los verbos
irregulares en el modo indicativo, se forma suprimiendo el sufijo ni del infinitivo
y agregando la terminación sïka en la primera y segunda persona del singular y plural y la terminación sti
a las terceras personas.
Jarhani
Jindéni
Ji.....................................Jarhasïka.........................................jindésïka
T’u..................................jarhasïka.........................................jindésïka
Ima.................................jarhasti............................................jindésti
Jucha..............................jarhasïka.........................................jindésïka
Cha.................................jarhasïka.........................................jindésïka
Ts’ïma; imecha...............jarhasti...........................................jindésti
4. EJERCICIOS.
A)
El profesor dirigirá las preguntas a diversos alumnos
y estos responderán.
(Este ejercicio podrá
hacerse también entre los mismos alumnos).
Profesor: najtsï erandisïki? Alumno: sesi
Natjsï arhingasïni cha? .................................................
Najtsï xani jatirisïki
ia? .................................................
Nanijtsï anapuesïka cha? .................................................
Nanijtsï jurhenguarhisïni
cha? ............................................
B)-El profesor dará la
respuesta y el alumno dirá la pregunta a la quecorresponda.
Profesor:
ji Michoakani anapuesïka.
Alumno:
nanijtsï anapuesïki cha?
Profesor:
ji iumu tanimu uéxurhini jatirisïka ia.
Alumno:
..............................................................
Profesor:
ji anchikuarhisïnga K’erenchekuarhu.
Alumno:
..............................................................
Profesor:
ji arhingasïnga josé.
Alumno:
..............................................................
Profesor:
sesi
Alumno:
..............................................................
Profesor:
pauani jamberi
Alumno:
..............................................................
Profesor:
esïkari sesi k’uiakari
Alumno:
..............................................................
Profesor:
tembeni atakuarhuesti xarhintki
Alumno:
..............................................................
C)El alumno escribirá el pronombre que corresponda a cada expresión de acuerdo al verbo.
1.
....................................jurhenguarhïsinga
2.
....................................Iumu tanimu uexurhini
jatiristi ia
3.
....................................jurhenguarhisïndi
4.
....................................exesïnga
5.
....................................anchikuarhisïndi
6.
....................................usïndi ma icharuta
7.
....................................k’apakuarhu
anapuesti
D)-El alumno conjugará el verbo que se encuentra bajo la raya, complementando la expresión.
1.ima.................................jurhenguarhikuarhu
nirani
2. María.............................uingamu
uiriani
3.jucha................................ma pirekua
piréni
4.ts’ïma...............................enandi
arhani
5.t’u....................................kánikua
k’uini
6.ji.......................................teruxutini
t’iréni
7.cha.....................................ma sïranda
karáni
8.ima...................................
ichusïkuni
9.imecha..............................kánikua
xarhiani
10.jucha...............................japu
urhuni
E)El alumno escribirá la respuesta que corresponda a cada una de las siguientes expresiones:
1.ima nani nirasïni?
2.Ne nirasïni jurhenguarhikuarhu?
3.Ima ambe usïni jurhenguarhikuarhu?
4.Maria na uirhiasïni?
5.Maria uingamu ambe usïni?
6.Ne uiriasïni uingamu?
7.Ne piresïni ma pirékua?
8.Jucha namuni pirésïni?
9.Ne arhasïni enandi?
10.Ts’ïma ambe arhasïni?
F)El alumno conjugará los siguientes verbos en presente.
1.piréni
2.arhani
3.t’iréni
4.jarhani
5.ichusïkuni
V. VOCABULARIO COMPLEMENTARIO
K’erenchekuarhu...............................................en
la universidad.
Esïkari sesi k’uiakari..........................................que
duermas bien.
Petu....................................................................pedro
Namuni?.............................................................¿cuántos?
(as)
Ambe?.................................................................¿qué?
Nani?...................................................................¿dónde?
Ne?......................................................................¿quién?
Usïndi.................................................................hace
Icharuta..............................................................canoa
Nirani.................................................................ir
Uirhiani..............................................................correr
Jorhenguarhikuarhu...........................................en
la escuela
Japu....................................................................nixtamal
Uingamu............................................................fuerte,
con fuerza
Enandi................................................................guayaba
Piréni..................................................................cantar
Arhani.................................................................comer
K’uini..................................................................dormir
T’iréni.................................................................comer
Karáni.................................................................escribir
Ichuskuni............................................................echar
tortillas
Xarhiani..............................................................nadar
Urhuni.................................................................moler
Anapueni.............................................................ser
de...
Jatarini.................................................................tener
edad
“T’AMU JOSKUECHA”
juchiti mintsita mamaru
ambe miantasïndi
t’amu joskuechani
eranguaparini
enga ts’ïma meremerengarhipajka.
I mendaruksï mentku isï
andaroti
Ka ekini niuaka mentku
k’amaroka
Ka no meni k’uangatsiaka
Nirani,nirani,jingatini
niraxaka...
Iontki anapu untskata
UNIDAD 3
El hombre llega a la casa
cuando la muchacha va saliendo.
Irepani...............................................najstï
chuskusïki Tsïtsïki.
Tsïtsïki...............................................najtsï
chuskusïki.
Ire.......................................................nanijtsï
nirasïni?
Tsï......................................................nirasïnga
ambe ma piani.
Ire.......................................................pambiuaksïni?
Tsï......................................................Jo,
sesi jarhasti.
Llegan a la tienda y la
muchacha saluda al tendero.
Tsï......................................................najtsï
chuskusïki.
Tendero.............................................najtsï
chuskusïki, ambejtsï uekasïni?
Tsï......................................................Uekasïnga
kurhinda ma, na xani jukaparhaski?
Tendero..............................................i
k’eri jukaparhasti iumu tanimu pesu ka ima
t’amu pesu jukaparhasti
Tsï.....................................................pasïnga
k’erini.
Tendero.............................................ixu
jarhasti.
La muchacha paga y sale
de la tienda.
Ire.......................................................arhasïngajtsï
esïkijtsï anchikuarhisïnga, isïsïki?
Tsï......................................................Jo
anchikuarhisïnga juchinu, sïrhikutspeni ichusïkuni, urhúni, itsï p’itani nirani ka utasï materu ambe, ka cha ambe anchikuarhisïni?
Ire......................................................ji jurhentpirisïka.
Tsï.....................................................nani?
Ire......................................................Jini
k’apakuarhu.
Tsï......................................................niantasïkachi
ia, exejperantokachi, menderu.
CONTENIDO DE LA UNIDAD
3
A)
Expresiones interrogativas
Najtsï chuskusïki?..........................Buenas
tardes, Buenas noches
Nanijtsï nirasïni?............................¿a
dónde va?
Pambiuaksïni?................................¿la
acompaño?
Na xani jukaparhasïki?..................¿cuánto
cuesta?
Ambejtsí uekasïni?........................¿qué
quiere?
Isïsïki?............................................¿es
verdad?
Ka cha ambe anchikuarhisïni?.....¿y
usted en qué trabaja?
Nani?.............................................¿dónde?
Expresiones afirmativas
Nirasïnga ambe ma piani..............voy
a comprar algo.
Jo, sesi jarhasti...............................sí,
está bien.
Uekasïnga kurhinda ma.................quiero
un pan.
Pambijtsïni.....................................acompañeme
I k’eri jukaparasti iumu
tanimu pesu.......este grande cuesta ocho pesos.
Paaka k’erini..................................me
llevo el grande
Ixu jarhasti, i..................................aquí
está, tén, toma
Arhasïngajtsi esïkijtsï anchikuarhisïnga........dice
que trabaja
Jo anchikuarhisïnga juchenu........sí
trabajo en mi casa.
Sïrhikutspesïnga , ichusïkusïnga, coser ajeno, hago tortillas,
Urhuni, itsï p’itani nirani
ka muelo, voy por agua y otras
Utasï materu ambe
cosas más.
Ji jurhentpirisïka............................yo
soy profesor, (profesora)
Jiní k’apakuarhu.............................allá
en capacuaro
Niantasïkachi ia..............................ya
llegamos.
Exejperantaakachi menderu..........nos
vemos después..
D)
Números
Ma.........................................uno,una,
un
T’amu.....................................cuatro
Iumu tanimu..........................ocho
E)
Posesivos
Juchiti....................................mi,mio,mia
F)
ixu.......................................aquí
jiní.......................................allá
G)
Verbos.
Nirani..................................ir
Piani....................................comprar
Pambini..............................acompañar
Uekani................................querer
Pani.....................................llevar
Arhíni..................................decir
Sïrhikuni.............................coser
P’itani..................................sacar
Jurhentpini..........................enseñar
K’uetsapini...........................ser
o estar pesado
Niantani...............................llegar
Jukaparhani..........................valer,
costar
H)
Demostrativos
i...............................................este,esta
esto
ima..........................................aquel,aquella,aquello
I)
Vocabulario nuevo
Ambe ma.................................algo
Kurhinda.................................pan
Na xani?..................................¿cuánto?
K’uatsapiti...............................peso
Materu.....................................otro
i................................................toma,ten
jurhentpiri...............................profesor
ambe?.......................................¿qué?
utasï.........................................todavía,
aún
paaka.......................................llevaré
3. GRAMATICA.
A)-Interrogación.
Para marcar la interrogación en indicativo de los verbos regulares, se agrega la
raíz del verbo el sufijo sïni, para todas las personas.
Ejemplos:
Ji akusinï?
cha anchikuarhisïni?
Ima urhusïni?
t’u arhingasïni?
Jucha urhiasïni?
Ts’ïma jurhentpisïni?
También, por razones de estilo, el orden de las palabras puede alterarse.
Ejemplos:
Akusïni
ii?
Anchikuarhisïni cha?
Urhusïni
ima?
Arhingasïni t’u?
Uirhiasïni
iucha?
Jorhentpisïni ts’ïma?
Además, en el idioma existen palabras que en sí expresan interrogación.
Ejemplos:
Andi?.....................................¿por
qué?
Ambe?....................................¿qué?
Nani?.....................................¿dónde?
Kani?......................................¿cuándo?
Naki?......................................¿cuál?
Ne?.........................................¿quién?
Na?.........................................¿cómo?
Namuni?................................¿cuántos?
B)
La interrogación en presente indicativo de los verbos
irregulares, se agrega a la raíz del verbo el sufijo SïKI o SKI para todas las personas.
Ejemplos:
Ji...........................................anapuesïki?
Ima.......................................arhikurhisïki?
Jucha.....................................jarhasïki?
Cha.......................................miiusïki?
Ts’ïma imecha......................jukaparhasïki?
En este caso no es común que el orden de las palabras se altere.
C)
Numeración.
La numeración en p’urhepecha
es un sistema vigesimal amplio que nos permite contar en abstracto hasta el inifino.
Sin embargo, por la falta de uso, ésta numeración
se ha visto reducida y actualmente el número más grande que se conoce es el 8,000.
Par iniciar al estudiante
en el sistema, ofrecemos aquí del 1 al 20.
Ma....................................1
uno
Tsimani............................2
dos
Tanimu.............................3
tres
T’amu...............................4
cuatro
Iumu.................................5
cinco
Kuimu...............................6
seis
Iumu tsimani....................7
siete
Iumu tanimu.....................8
ocho
Iumu t’amu.......................9
nueve
Tembini............................10
diez
Tembini ma.......................11
once
Tembini tsimani...............12
doce
Tembini tanimu................13
trece
Tembini t’amu...................14
catorce
Tembini iumu....................15
quince
Tembini kuimu...................16
dieciseis
Tembini iumu tsimani.......17
diecisiete
Tembini iumu tanimu...........18
dieciocho
Tembini iumu t’amu..............19
diecinueve
Ekuatsï....................................20
veinte
El número siempre va colocado
antes de lo que se cuenta.
Ejemplo:
Tanimu tsïtsïkicha
Ma sapi
Iumu k’auasïcha
Iumu tanimu parecha
Tembini tsimani iorhesïcha
Tembini iumu t’amu
tumbicha
C)-El plural de los sustantivos
se forma de la siguiente manera.
1.-Cuando el sustantivo
termina en i, e, ï, se le agrega el sufijo cha.
Ejemplo:
Sustantivos
Adjetivos
Tindi..............tindicha
tumbi..........tumbicha
Pare................parecha
k’eri............k’ericha
K’auasï............k’auasïcha chakintsï......chakintsïcha
2.-Cuando el sustantivo
termina en u, se le agrega el sufijo echa
Ejemplo:
Sustantivos
Adjetivos
Uichu........uichuecha
sapichu......sapichuecha
Purhu........purhuecha tisïmu.........tisïmuecha
Tsakapu.....tsakapuecha k’endu.........k’enduecha
3.-Cuando el sustantivo
o adjetivo termina en a, éste cambia su vocal terminal por e y se agrega el sufijo cha.
Ejemplo:
Sustantivos
Adjetivos
K’umanchikua...K’umanchikuecha sapindurha........sapindurhecha
Japonda............japondecha
iondurha...........iondurhecha
Juata.................juatecha
k’ejkurha...........k’ejkurhecha
C)-Posesivos.
Los posesivos son los
siguientes:
Juchiti.........................................mi,mío-a
Chiti..........................................tu,tuyo-a
Imeri.........................................su,suyo-a
Juchari......................................nuestro-a
Chari.........................................suyo-a
(de ustedes)
Ts’ïmeri/imecheri.....................suyo-a
(de ellos-as
Estos posesivos se colocan siempre antes del objeto poseído.
Ejemplos:
Juchiti uichu
juchiti uichuecha
Chari pare
juchari juatecha
Imeri tsïtsík (cha) ts’ïmeri
uandakuecha
Chiti jajkicha
juchari kurhinda (cha)
D)-Pronombres demostrativos
y adverbios de lugar.
Í...........................................éste-a-o
Inchajchukurhini...............debajo
de
Inde.....................................ese-a-o
Uérakua...............................afuera
Ima.......................................aquel-aquella-o
Tatsepani.............................detrás
Karakua...............................arriba
Orhepani.............................adelante
Tsumindarhu.......................en
la esquina
Ixujku...................................cerca
Terhujkani...........................en
medio
Iauani...................................lejos
Axuani.................................aca
Jamukutini...........................en
la
Jiniani...................................alla
Terhopikua...........................en
la plaza
Ixu.........................................aquí
Pexu......................................atrás
Jimini....................................allí
Ketsekua...............................abajo
Jiní........................................allá
Uikixkandani.......................a
la izquierda
T’irejkandani.......................a
la derecha
Cuando los demostrativos se usan en forma aislada, pueden realizarse siguiendo las
reglas de la pluralización de los sustantivos.
4. EJERCICIOS.
A) El maestrodiráuna expresión en forma
afirmativa y pedirá al alumno que la transforme oralmente a la forma interrogativa.
1.
saca agua (él)
2.
Cuesta cuatro pesos
3.
Ella quiere
4.
llevamos (nosotros)
5.
Juegan (ellos)
6.
Juegan (ustedes)
7.
Quiero (yo)
8.
Llevas (tu)
9.
Muelen (ellos)
10. Nado (yo)
B)- EL alumno escribirá cinco expresiones
con los elementos que se dan a continuación:
Tembini tanimu, t’amu, tembini
iumu tsimani, tsimani, ekuatsï, k’urhunda, tumbi, tsïtsïki, pare, k’auasï, purhu, tsakapu, uichu, jajki, sapi,
Ejemplo: t’amu uichuecha.
C)- El maestro dirá en P’urhépecha
una expresión y el alumno la complementará.
1.
tanimu tsïtsïkicha
2.
iumu k’auasïcha
3.
iumu tanimu parecha
4.
jiní k’apakuarhu
5.
nani?
6.
ji jurhentpirisïka
7.
ixu jarhasti
8.
uekasïnga ma xapu
9.
na xani jukaparhasïki?
10. t’amu tumbicha.
D)-El alumno escribirá el plural de
las siguientes palabras:
1.
t’atsïni
2.
axuni
3.
angatapu
4.
sutupu
5.
eskua
6.
urhikua
7.
jasi
8.
kupanda
9.
k’uanindikua
10. ambusï
E)-El alumno responderá oralmente con el singular
a las palabras que el maestro diga.
1.p’indekuecha 6.k’urhundecha
2.angatapuecha
7.parecha
3.tsakapuecha
8.juatecha
4.karichicha
9.xangaruecha
5.japundecha
10.t’arhesïcha
F)-El maestro escribirá en el pizarrón los
nombres de algunas prendas de vestir y el alumno les agregará el posesivo que se le indique.
Uanengu, t’ipijchukua, jukandurhakuecha,
sïrhijtakua, uekajchakua, tirhindikuecha, kajtsïkua, tángarhikua, sutupuecha, karoni.
Ejemplo:
El maestro dice: El pantalón de nosotros.
El alumno escribe: Nuestro pantalón.
G)-El maestro señalará diversos elementos
presentes en la sala de clases y acercándose o alejándose de ellos dirá:
Este, ese, aquella, silla, muchacha, joven,
etc. Luego pedirá a los alumnos que repitan el ejercicio utilizando distintos sustantivos.
H)-El alumno complementará las expresiones
con alguno de los adverbios de lugar vistos en esta lección.
1.Juchiti tati.....................................jarhásti.
2.......................................................ch’anasïndiksï
sapicha.
3.chiti t’ipïjchukua..........................jarhásti
4.jucha xarhiasïnga.........................
5.imecha anchikuarhisïni..............?
6.imeri sutupu................................jarhásti
7.Uaxantsïkua................................jarhasti
8.Jorhentpiri................................jarhasti
9.chiti tati....................................jamasïndi
10.jucha.......................................jarhásïkakasï
VOCABULARIO COMPLEMENTARIO
Tsïtsïki........................................flor
Sapi..............................................niño
K’auasï........................................chile
Iorhesï.........................................cuchara
Tumbi..........................................joven
Pare..............................................nopal
Uichu...........................................perro
Purhu...........................................calabaza
Tsakapu.......................................piedra
K’umanchikua.............................casa,
hogar
K’urhunda...................................corunda
T’atsïni........................................frijol
Axuni...........................................venado
Angatapu......................................árbol
Sutupu...........................................morral
Eskua.............................................ojo
Urhikua.........................................encino
Kupanda........................................aguacate
Jasï.................................................haba
K’uanindikua.................................reboso
P’indekua.......................................costumbre
Juata................................................cerro
Karicha............................................borrego
Japunda...........................................lago
Xangari...........................................camnino
T’arhesï..........................................ídolo
T’ipijchukua...................................pantalón
Jukandurhakua...............................huarache
Sïrijtakua........................................falda
Uanengu.........................................camisa,
blusa
Karoni............................................gabán
Uekajchakua..................................collar
Tirhindikuecha.............................aretes
Kajtsïkua.........................................sombrero
Tangarhikua...................................delantal
Ch’anani.........................................jugar
Sirhikutspeni..................................coser
ajeno
Itsï p’itani........................................sacar
agua
Xapu................................................jabón
Uekani.............................................querer,
desear
Jukaparhani.....................................costar
K’eri.................................................grande
Sapichu............................................chico,pequeño,
Pani..................................................llevar
Jurhentpiri......................................profesor
Utasï................................................aun,
todavía
Kurhinda.........................................pan,
tortilla
UNIDAD 4
K’eri xarhintku uandontskuarhisïndiksï
Tsïtsïki ka imeri amamba kusinarhu incharini imeri chenimba.
Erendira:......................................Tsitsekuarhe
kurhinda uni
Tsïtskï..........................................Sani
isï kueratasïndi, nandi
Ere................................................Mianta
esïkachi t’uini k’amaraka i enga churiaka.
Tsï................................................Nandi,
k’uinchikuecha orheta majku jasï
ungasïrambi esïka iasï anapuecha?
Ere...............................................No
ambe, materu járhasïptiksï.
Tsï...............................................Andiksï
materu járhasïpi
Ere...............................................Jimboka
tumbichani noksï uengatarasïrampti kauini jamani ka itsutani jamani, no xani atarangantasïrampti kauikua ambe, k’uiripu
sanderu jangangarpesïrampti ka ts’inguitku k’uinchingasïrampti, no isï esïka iasï.
Tsï................................................!Xani
sesipka! Naki k’uinchikua sanderujtsï tsitisïrambi?
Ere.................................................K’uinchikua
enga arhingajka “Kenchentskua”.
Tsï................................................!Aaa!
Nanina ungasïrambi?
Ere................................................Tatsekua
eiangukakini, orheta anchejperata ma uni nirasïnga.
2 CONTENIDO DE LA LECTURA.
A)-EXPRESIONES AFIRMATIVAS.
Tsitsekuarhe kurhinda uni....................apúrate
a hacer pan.
Sani isï kueratasïndi nandi....................falta
poco mamá.
Mianta esïkachi t’uini............................recuerda
que tenemos que
K’amaraka ia enga churiaka....................terminar
antes que anochezca.
K’uiripu sanderu
la gente era mas respestuosa
Jangangarpesïrampti.
Ka ts’inguitku k’uinchingasïrampti..........y
se divertía sanamente
Xani Sesipka!.............................................que
bonito era
K’uinchikua enga arhingajka....................la
fiesta que se llama
“kenchentskua”..........................................”Ascensión”
tatsekua eiangukakini, orheta después
te cuento, primero voy
anchejperata ma uni nirasïnga a
un mandado
A) Expresiones interrogativas
Nandi, kuinchikua orheta
mamá, ¿Las fiestas de antes se hacían
Majku, majku jasï ungasïrambi igual
a las de ahora?
Esïka iasï anapuecha?
Andiksï materu járhasïpi?
¿Por qué eran diferentes?
Naki k’uinchikua sanderujtsï
¿cuál fiesta le gustaba más?
Tsitisïrambi?
Nanina ungasïrambi?
¿cómo se celebraban?
B) Expresiones negativas
No ambe, materu járhasïptiksï no, eran distintos
No xani atarangantasïrampti no se vendía tanto vino
Kauikua ambe.
No isï esïka iasï
no como ahora
Noksï jiaratangasïrampti
no se les permitía
C) Vocabulario Nuevo
Tsitsekuarheni.....................................apurarse
Tsipekuarheni......................................divertirse
Churini................................................anochecer;
calumniar
Miantani..............................................recordar
Jurajkuni..............................................dejar
Atarantani............................................vender
Sesikua intskuni...................................permitir
Kauini...................................................tomar
vino, emborracharse
Itsutani..................................................fumar
Miiuni....................................................contar.
conocer algún lugar
Uandontskuarhini.................................platicar
Tsitini....................................................gustar
Andi?.....................................................¿por
qué?
Chenimba.............................................en
su casa
Amamba...............................................su
madre (de él, ella)
T’uini....................................................primero
que.......;antes que...
Xarhinku..............................................muy
temprano
Jimboka...............................................por
que
Materu jasï..........................................diferente
Majku jasï...........................................igual
No........................................................no
Kauikua...............................................licor
Xani......................................................tanto-a
Jangangarpeti.....................................respetuoso-a
K’uiripu..............................................gente
Ts’inguitku.........................................sanamente,
ordenado
Iteki...................................................bonito-a
Anchejperata.....................................mandado
Tatsekua.............................................después
Orheta................................................antes,primero
Iasï......................................................ahora
K’uinchikua.......................................fiesta
“kenchentskua”.................................”la
Acención”
jiaratangani........................................permitirse
3 Gramatica
A)-Negación.
Una de las formas para hacer nagativa una expresiónconsiste en agregar la partícular NO antes del verbo.
Ejemplo:
Afirmativo
Negativo
Uekasinga itsï
no Uekasinga itsï
Sapi t’iresïndi
sapi no t’iresïndi
Jucha uiriasïnga
jucha no uiriasïnga.
Puede observarseen esta lección que
la partícula NO va acompañado de otro elemento (noksï). Esto se debe a que el
verbo es una palabra muy larga y para equilibrar la expresión y facilitar su pronunciación, pasamos antes del verbo el sufijo
que indica la persona que recibe la acción.
(Estos sufijos se etudiarán posteriormente).
Ejemplo:
Tumbichani noksï uengatarasïrampti
kauina jamani.
Nori intsïngasïka itsï.
B)Verbos.
El corpretérito de los verbos regulares
del indicativo que se utilizaron en esta lección se forma agregando a la raíz del verbo las terminaciones siguientes:
Sïrampkani
Sïrampkari
RAIZ
+
Sïrampti
VERBAL
Sïrampkachi
Sïrampkajtsï
Sïramptiksï
EJEMPLOS:
Arhasïrampka (yo)
comía
Arhasïrampti
(él) comía
K’uisïramkajtsï
(uds.) dormían
K’uisïrampkari
(tu) dormías
El pretérito perfecto de los verbos
se logra agregando a la raíz las terminaciónes que se indican a continuación:
Sïkani
RAIZ
Sïkari
VERBAL
+ Sti
Sïkajtsï
Stiksï
EJEMPLOS:
Arhasïkari
(tú) comiste
Arhastiksï
(ellos)
comieron
K’uisti
(él) durmió
K’uisïkajtsï
(uds.) durmieron, (ud) durmió
4, EJERCICIOS.
A) Eski jorhenguarhiri kuranguarhikua jimbo jatsiantaaka
ini uandontskurhikuechani.
1.-uekasïngari arhani kurhinda.
2.-sapicha ch’anasïndiksï.
3.-sapicha uiriasïndiksï kánikua.
4.-iurhitskiricha uarhásïndiksï.
5.-imecha ichusïkusïndiksï.
B)
Jorhentpiri arhiata jorhehuarhirini eski no jiaratpekua jimbo mokukuarhiaka
ka tatsekua karaaka ini uandontskuarhikuechani
Jorhentpiri
Jorhenguarhiri
1-Materu járhasïptiksï.
1.no materu járhasïptiksï.
2-uekasïnga t’iréni.
2..........................................
3-k’uinchikua sesi jasïsti
3............................................
4-iurhitskiri jatsisti ma sïrijtakua 4..............................................
5-jucha k’uisïnga kanikua. 5............................................
C)
Jorhenguarhiri karántaati enga ukurhiampka jimbo.
1.-K’uiripu sanderu jangangarpesïndi.
2.-Nirasïnga anchejperata ma uni.
3.-Tumbichani noksï uengatarasïndi
kauini ka itsutani jámani.
4.-Atarangantasïndi kánikua ambe.
5.-Ji anchikuarhisïnga k’erenchekuarhu.
D) Jorhenguarhiri iasï anapu jimbo arhiati ini uandontskurhikuechani ka xasï karáati enga uekaaka.
E)
Jorhenguarhiri kastiia anapu jimbo jatsintauti:
1.k’uinchikuarhu uatsï sapirhaticha
uarhasïramptiksï enga jamberi uarhiticha jatsirakumpka t’irékua k’uiripuechani.
Traducción...................................................................
2.-Achaticha uandontskuarhisïramptiksï
ts’ïmeri pampirichani jingoni ka charhanda arhasïramptiksï.
Traducción.......................................................................
3.-Irepani ka Tsïtsïki xangarasïramptiksï
ka Tsïtsïki jangastasïrampti iretarhu anapu ambe.....................
F)
I uandakuecha jingoni jorhehuarhirichaksï untaati ma karákata xasï
kastiia jimbo jatsintaatiksï.
K’uinchikuarhu:
Tumbicha
Uandontskuarhisïndiksï
Achaticha
mintsikuarhisïndiksï
T’irékua
sapirhaticha
Ka
usïndi
Iurhitskiricha
uarhitichaksï
Ch’anasïndiksï
Karántskua p’urhepecha jimbo:
Kastiia jimbo:
UNIDAD 5
Sanderu inchaterhu ia, Tsïtsïki ka
imeri amamba kusinarhu exejperantasïndiksï ka ichusïkuni jarhasïndiksï.
Tsïtsïki...................Eiangurini
sani nanina k’uinchihasïrambi k’uinchikua “kenchentskua” arhikata.
Erendira..................Orheta erakungasïrampti
achamasï kaxumbiti ma imanga jangangarhingampka, ima jindesïrampti orhepati. Xasï
ima erakusïrampti uánikua k’uiripuechani engaksï arhingampka “K’ericha” ka ichaksï uandajpasïrampti
maruteru k’uiripuechani isï esïki: tarhericha, teckaricha, k’uaniricha, uararicha ka kustatichani.
Tsï.....................ka andiksï
isï erakungambi k’eratichani?
Ere.....................Jimboka sanderuksï
sesi anchikuarhisïrampti.
Tsï.....................Ka iamendu
i K’uiripuecha ambeksï usïrambi?
Ere.....................K’uinchikua
jurhiateckuarhu petasïramptiksï mamaru ambe ukata. Uanopesïramptiksï ireta terhopekuarhu
isï ka tatsekua ch’angasïramptiksï ts’ïmeri anchikuarhikua jingoni.
Tsï.....................Ka ambeksï
usïrambi urhuricha?
Ere......................Urhuricha
noksï uanopesïrampti, t’irékua uni pakarasïramptiksï jimboka uetarisïrampti t’irékua intskuani iamenduechani enga
jamberu iurhitskiricha uarampka iapurhu isï, jimboka kanguarhisïramptiksï kustakua. Ka iamendu ambe enga ungampka k’uinchikuarhu
intsïmperasïramptiksï.
Tsï.......................¡Xantika! iasï noteru majku jasi jangasïkurhijka ia.
Ere......................¡Aaa! Ixuksï
jarhasti ia kumbecha tsitsekuare kurijchukuni sanderu porhechini.
A) Como puede observarse, en esta lección casi no se introducen elementos gramaticales nuevos,
pues dada la dificultad que presentan los verbos, hemos preferido ejercitarlos un poco más antes de iniciar al alumno en nuevas
cosas. De esta manera, en esta unidad se continúa usando el copretérito principalmente;
aunque no deja de usarse el presente. Igualmente se utilizan las formas interrogativas,
afirmativas y negativas; el singular y el plural de los sustantivos.
La complejidad que el alumno aprecia
en esta lección se debe a la utilización, dentro de contextos más amplios, de los elementos que se habían venido manejando
casi en forma aislada. Aquí el estudiante se enfrenta a las declinaciones de
ciertas formas que en una próxima lección se explicarán ampliamente.